Ostrowski Antoni Kazimierz h. Grzymała (1713–1784), biskup inflancki, potem włocławski, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski. Ur. 29 V w Ostrowie pod Magnuszewem w ziemi czerskiej (ochrzczony 31 III), był synem Ludwika, chorążego pancernego, właściciela części Ostrowa, i Katarzyny ze Służewskich. Z powodu ubóstwa rodziców wcześnie musiał zarabiać na życie. Początkowo pomagał w gospodarstwie rodzicom, którzy nie mieli możliwości kształcenia go. Mając lat kilkanaście, dostał się do szkół pijarskich w Górze, a potem w Drohiczynie, lecz ich nie ukończył, zaciągnąwszy się jako towarzysz w szeregi konfederacji dzikowskiej w r. 1734. Potem wstąpił do seminarium duchownego księży misjonarzy w Warszawie. W r. 1736 otrzymał święcenia kapłańskie. Dzięki poparciu misjonarzy dostał się na dwór kardynała Jana Lipskiego, bpa krakowskiego, który z czasem powierzył mu administrację swych rozległych dóbr. O. wykazał wielką biegłość w gospodarowaniu tymi majątkami i podniósł ich dochodowość. Dzięki protekcji Lipskiego otrzymał liczne beneficja kościelne. W r. 1736 został kanonikiem łuckim, 4 VIII 1737 plebanem goszczyńskim i prawie równocześnie proboszczem mniszewskim. Dn. 20 X 1738 był instalowany na kanonię katedralną poznańską, a także t.r. na gnieźnieńską (czemu zaprzecza Korytkowski). Dn. 29 VIII 1739 uzyskał probostwo stopnickie w Sandomierskiem, a wkrótce potem kanonię warszawską.
Po śmierci Lipskiego O. pozostał na dworze jego następcy Andrzeja Stanisława Załuskiego. Stał się jego ulubieńcem i prawą ręką; zwany był jego majordomem i często towarzyszył mu w podróżach. Zyskał też protekcję u innych Załuskich, zwłaszcza u Józefa, referendarza kor., i dzięki niemu otrzymał koadiutorię kustodii warszawskiej przy kolegiacie Św. Jana, na którą instalował się 1 VII 1743. Dn. 29 XI t.r. został plebanem garwolińskim i prepozytem szpitala Św. Anny w Garwolinie oraz prawie w tym samym czasie prepozytem w Mątwach z filią w Bystrofałdzie w diec. kujawskiej na Pomorzu. Z tego ostatniego zrezygnował potem, gdy otrzymał 22 XI 1746 parafię grójecką na Mazowszu. W r. 1747 O. został kanonikiem krakowskim i t.r. kapituła wybrała go na deputata do Trybunału Koronnego na kadencję w l. 1747–8. O. był sekretarzem Trybunału do spraw duchownych i posłował do króla. Prowadził wówczas wystawny tryb życia, wydawał uczty i bale, zyskując popularność wśród drobnej szlachty i przyjaźń osób ze sfer wyższych. W r. 1749 O. został kanclerzem katedralnym krakowskim i kustoszem warszawskim. Dn. 13 XI 1750 biskup poznański Teodor Czartoryski powołał go na stanowisko oficjała generalnego w archidiakonacie warszawskim. O. zamieszkał wówczas w Warszawie, a polecony przez biskupa królowi i braciom: Augustowi i Michałowi Czartoryskim, stał się stronnikiem «familii», w tym czasie partii dworskiej. Dzięki jego staraniom kolegiata warszawska Św. Jana została odnowiona, a ponadto dobudowano skarbiec, zakrystię i kapitularz. W l. 1751–2 O. powtórnie sprawował funkcję deputata kapituły krakowskiej na Trybunał Koronny.
W czasie sejmu grodzieńskiego 1752 r. król August III mianował O-ego biskupem inflanckim, a 3 XI t.r. Akad. Krak. nadała mu dyplom doktora obojga praw. Prekonizowany na biskupstwo przez Stolicę Apostolską 9 IV 1753, O. był konsekrowany w Iłży 2 VI t.r. przez A. S. Załuskiego. Dn. 18 XI ogłosił drukiem w Warszawie list pasterski pt. Episcopi Livoniae epistola pastoralis, w którym zwracał duchowieństwu uwagę na problemy pracy duszpasterskiej w diecezji z dużą ilością innowierców i wskazywał sposoby ich pozyskania. Wg opinii współczesnej (J. D. Janockiego), biskup inflancki był żywy i roztropny, umysł miał bystry i przenikliwy, a nie posiadając dużego wykształcenia, gorliwie starał się przyswoić sobie znajomość ustaw, praw i zwyczajów krajowych. W początkach 1754 r. O. odbył ingres i przeprowadził wizytację swojej diecezji, a potem 4 VII t.r. złożył w Warszawie przysięgę senatorską. Otrzymawszy ubogie biskupstwo inflanckie, O. uzyskał zgodę na zatrzymanie posiadanych beneficjów i starał się o nowe. Dn. 17 XII 1753 uzyskał parafię rzeczycką. Zabiegał również o przyłączenie dóbr dawniejszego biskupstwa piltyńskiego i w tej sprawie wydał drukiem memoriał w Warszawie w r. 1755, lecz bez powodzenia. Jako dobry gospodarz wkrótce podniósł dochody swego biskupstwa. Brał też dzierżawy w innych województwach, szczególnie w woj. ruskim, i często bywał we Lwowie oraz z ramienia starosty przemyskiego Stanisława Poniatowskiego (młodszego) sprawował administrację dóbr starościńskich. Na prośbę innych biskupów przeprowadzał często lustrację gospodarstwa w ich dobrach stołowych. Katedrę inflancką przeniósł do kościoła w Krasławiu i wzniósł przy nim kurię dla kanoników oraz uposażył seminarium duchowne, które oddał w zarząd sprowadzonym przez siebie misjonarzom. W Warszawie zbudował browar przy ulicy, która zyskała nazwę Inflanckiej.
Gdy w r. 1757 zarysował się rozłam między «familią» Czartoryskich a dworem, wśród pogłosek o poczynaniach konspiracyjnych niektórych znanych osobistości wymieniano również nazwisko O-ego. Do nielicznych sukcesów «familii» w tym okresie należało uzyskanie dla O-ego w r. 1758 (6 V) koadiutorii kujawskiej z prawem następstwa przy biskupie Antonim Sebastianie Dembowskim. Prekonizowany 2 X t.r. O. wyręczał Dembowskiego w obowiązkach kościelnych i w zarządzie dobrami. Dn. 3 VIII 1758 otrzymał Order Orła Białego. Jesienią t.r. był nieobecny, zapewne ze względów politycznych, na posiedzeniu Rady Senatu, poświęconej sprawie kurlandzkiej, podobnie jak niektórzy inni biskupi z obozu Czartoryskich, broniący praw Ernesta Birona. W r. 1760 O. popadł w konflikt z rejencją kurlandzką z powodu przeciwstawienia się uszczuplaniu przez nią praw katolików. Po wydaniu w r. 1761 przez Stanisława Konarskiego „O skutecznym rad sposobie” (t. I) O. wyraził swe uznanie i wypowiadał się jako zwolennik naprawy sejmów w duchu jego idei. Po śmierci bpa Dembowskiego w r. 1763 O. objął samodzielnie rządy diecezji, tytułując się biskupem kujawskim i pomorskim. Na tym stanowisku uporządkował i rozbudował kancelarię, zapoczątkował nowy sposób prowadzenia akt, do dokumentów urzędowych zaczął wprowadzać język polski. Postarał się o zorganizowanie osobnej sufraganii dla Pomorza (1765, która przetrwała do r. 1799). W r. 1765 przeprowadził pomiar wszystkich dóbr biskupich oraz rewizję uprawnień posiadaczy (dzierżawców) i powinności poddanych. W r. 1774 dobrał sobie za koadiutora Józefa Rybińskiego. W r. 1763 uczestniczył w Radzie Senatu i podzielając stanowisko Czartoryskich, był jednym z 12 senatorów, którzy nie podpisali jej uchwał w sprawie inwestytury kurlandzkiej królewicza Karola. Jako oficjał warszawski nie odmówił ks. Karolowi wydania indultu, na podstawie którego zawarł on związek małżeński z Franciszką Krasińską.
Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III O. działał nadal jako sprzymierzeniec «familii» i pozostawał w przyjaznych stosunkach ze Stanisławem Poniatowskim, popierając jego kandydaturę do tronu. Pomagał mu zwłaszcza w zjednywaniu stronników na Mazowszu i w Prusach (na kampanię sejmikową do Grudziądza wyjechał 19 III). Wraz z innymi przedstawicielami tego obozu podpisał list do carowej z podziękowaniem za przysłanie do Polski wojsk rosyjskich. Następnie wziął udział w konwokacji i 7 V 1764 złożył swój podpis na akcie konfederacji generalnej z zastrzeżeniem zachowania praw i immunitetów Kościoła rzymskiego. Został wybrany z senatu na deputata do Rady przy boku prymasa na okres bezkrólewia, deputata do paktów konwentów, do podpisania dyplomu elekcji, do rachunków skarbu koronnego, do traktowania z posłami dworu wiedeńskiego oraz na komisarza do ułożenia korektury praw. Dn. 6 IX t.r. uczestniczył w elekcji Stanisława Augusta z województwem brzesko-kujawskim. Jako komisarz królewski uczestniczył w sejmiku generalnym w Grudziądzu, a potem w sejmie koronacyjnym, podczas którego powołano go na komisarza z senatu do układu między stanem świeckim i duchownym, na rezydenta do boku królewskiego oraz na deputata do konstytucji z prowincji wielkopolskiej. Na posiedzeniu Rady Senatu 10 I 1765 sprzeciwił się projektowi, by duchowieństwo ponosiło część kosztów na utrzymanie stałego przedstawiciela w Rzymie. Mianowany przez króla komisarzem do odebrania przysięgi wierności od Gdańska, Torunia i Elbląga, spełnił tę misję w maju i czerwcu 1765. W Gdańsku powitany był przez Godfryda Lengnicha mową, ogłoszoną współcześnie drukiem. Pomagał też królowi w tym okresie w pozyskiwaniu niechętnych mu osobistości, m. in. bpa krakowskiego Kajetana Sołtyka, który jednak oparł się tym próbom.
Na sejmie 1766 r. O. głosował wraz z innymi za projektem Sołtyka zabezpieczenia wiary rzymskokatolickiej przeciw dysydentom i za przestrzeganiem dawnych praw. W imieniu Sołtyka wystąpił na sesji 15 X przeciw wniesionemu przez kanclerza Andrzeja Zamoyskiego projektowi uchwalenia spraw skarbowych większością głosów. Dn. 23 XI t.r. uczestniczył w posiedzeniu kolegium biskupów, poświęconym opracowaniu ostatecznej redakcji projektu ustawy w sprawie dysydentów, i podobnie jak prymas Władysław Łubieński był zwolennikiem umiarkowania. Projekt uchwały o uprawnieniach sądowych dysydentów i dyzunitów przedstawiony na sesji 27 XI przez Józefa Karczewskiego, posła liwskiego, miał być ułożony przez O-ego, natomiast spotkał się ze sprzeciwem Sołtyka. O. naraził się wówczas przez swe stanowisko wobec spraw religijnych na wyrzuty, a nawet obelgi ze strony posłów. Na sejmie nadzwycz. 1767–8 r. O. został powołany 5 X 1767 do delegacji dla podpisania traktatu z posłem rosyjskim N. Repninem. Następnie wszedł w skład subdelegacji do opracowania projektu w sprawie dysydentów i był jej prezesem mimo protestów nuncjusza A. Duriniego, który zaliczał go do biskupów zbyt mało gorliwych w interesach Kościoła katolickiego. Podczas konferencji subdelegatów zajmował stanowisko pojednawcze, lecz próżno starał się u Repnina o złagodzenie punktów spornych. Na posiedzeniu pełnej delegacji O. wystąpił z projektem, aby w dobrach duchownych, podobnie jak królewskich i dziedzicznych, wolno było stawiać kościoły niekatolickie za zezwoleniem właściciela. Ponadto popierał postanowienia o małżeństwach mieszanych i o prawach pochodzących z nich dzieci, a sprzeciwiał się dopuszczeniu dysydentów do ministerium. Poparł też postulat głosowania w sprawie zasad sprawowania urzędów przez dysydentów, lecz potem, skarcony przez Repnina, zajął stanowisko ugodowe. W toku dalszych obrad wyrażał pewne wątpliwości co do słuszności wniosku prymasa Gabriela Podoskiego o wyodrębnieniu praw kardynalnych, materii państwowych (status) i materii ekonomicznych oraz o głosowaniu większością tylko w tych ostatnich. Przy czytaniu projektu praw kardynalnych O. domagał się dyskusji delegatów nad nim, lecz wniosek ten odrzucono. Dn. 29 XII 1767 O. został powołany na subdelegata do ułożenia projektu w sprawie materii państwowych. W dn. 6 i 9 I 1768 rozpatrywał sprawę przywilejów menniczych miast pruskich i zaprowadzenia monopolu solnego w Prusach Królewskich. Dn. 24 II 1768 podpisał traktat wieczysty między Polską a Rosją oraz dwa osobne akty, z których pierwszy dotyczył prerogatyw dyzunitów i dysydentów, a drugi praw kardynalnych i materii status objętych zasadą jednomyślności. O. w tym czasie okazał w sprawach politycznych chwiejność i słabość charakteru; oddalał się od króla i Czartoryskich, przechodząc na pozycje skrajnego uzależnienia od dyspozycji posła rosyjskiego. Nie oszczędzała go też współczesna satyra («Mowy jego przewrotne i podejścia skryte / Chciał, aby mu za cnoty mieli znamienite»; albo: «Ten biskup, że gospodarz dobry powiadają, / Ale, że filut lepszy, to wszyscy przyznają»).
Dn. 24 III 1768 O. podpisał, nie bez oporu, uchwałę senatu o wysłaniu wojsk królewskich przeciwko konfederatom barskim. Po zawiązaniu konfederacji w Sieradzkiem, nie czując się bezpieczny, pospiesznie opuścił swą rezydencję w Wolborzu i 25 VII przybył do Warszawy. Kazimierz Krajewski, marszałek wiski, w manifeście swym z 12 VI 1769, rozrzuconym po całym kraju, napiętnował rusofilstwo O-ego. Konfederaci zabrali mu milicję nadworną, łupili dobra, nakładali na nie wysokie kontrybucje. Ze środowiska konfederackiego wyszedł też niewątpliwie w r. 1769 dialog satyryczny „Rozmowa ks. Młodziejowskiego, biskupa poznańskiego, kanclerza W. Kor. z ks. Ostrowskim, biskupem kujawskim”. Ku oburzeniu całej Warszawy, podczas aresztowania i wywiezienia Sołtyka i innych senatorów, O., wraz z prymasem Podoskim, był na bankiecie u Repnina. Wg późniejszych słów Repnina, O. miał należeć do tych, którzy podpisali skierowane doń żądanie wywiezienia wymienionych senatorów. W planach rosyjskich zmierzających do opanowania sytuacji w Polsce przez zorganizowanie rekonfederacji O. był przewidywany jako jeden z ich wykonawców. W początkach 1771 r. O. wszedł do powołanej z inicjatywy ambasadora rosyjskiego M. Wołkońskiego tzw. Rady patriotycznej, która miała przeprowadzać pacyfikację kraju pod kierunkiem ambasadora. Przez cały czas konfederacji O. pozostawał w tajemnych kontaktach z Józefem Zarembą, komendantem wielkopolskim, wywierając nań duży wpływ w duchu polityki warszawskiej (tj. prokrólewskiej). Jeszcze przed ostatecznym upadkiem konfederacji Zaremba za pośrednictwem O-ego przeszedł na stronę królewską (kwiecień–maj 1772). Po opuszczeniu przez Gabriela Podoskiego Warszawy (1771), a następnie kraju, O., jako najstarszy z senatorów duchownych, pełnił w zastępstwie funkcję prymasowską przez blisko 7 lat (zwano go też niekiedy z tego powodu viceprymasem). W procesie 15 XI 1771 potępił sprawców porwania króla. Miał też pośredniczyć w r. 1772, choć bez rezultatu, między Stanisławem Augustem a wojewodą rawskim Kazimierzem Granowskim, który podjął się pogodzić króla z Generalnością konfederacji (wedle relacji rezydenta saskiego w Warszawie A. F. Essena). W sierpniu 1772 O. wraz z Adamem Ponińskim i kaszt. gostyńskim Antonim Lasockim jako delegaci większej grupy podobnie myślących skarżyli się ambasadorowi rosyjskiemu K. Saldernowi na reformatorskie projekty Czartoryskich i starania Stanisława Augusta w Wiedniu o zapewnienie tronu dziedzicznego dla swej rodziny. Zobowiązywali się przy tym nie dopuścić do zniesienia liberum veto oraz spełnić wszystkie rozkazy carowej w zamian za obronę wolnej elekcji i innych zasad ustroju republikańskiego w Polsce. Można też przypuszczać, że O. należał do ludzi, którzy wywarli wpływ na rosyjskie projekty K. Salderna i N. Panina z przełomu lat 1772/3, dotyczące reformy polskiego ustroju, a zwłaszcza powołania Rady Przybocznej (W. Konopczyński). W tym czasie miała być rozpatrywana w Petersburgu kandydatura O-ego na projektowane rosyjskie biskupstwo obrządku łacińskiego, niezależne od Rzymu. W każdym razie O. z odrzucenia tej oferty starał się uczynić zasługę przed nuncjuszem G. Garampim.
Dn. 8 II 1773 O. był obecny na posiedzeniu Rady Senatu, która zwołała na 19 IV sejm, mający zatwierdzić dokonane zabory. Dn. 12 II witał na Pradze powracającego z zesłania bpa K. Sołtyka, a następnie zabiegał o koadiutorię biskupstwa krakowskiego przy nim, lecz jej nie otrzymał na skutek sprzeciwu niechętnego mu nuncjusza. O. brał udział w obradach sejmu tzw. delegacyjnego w l. 1773–5. Przed jego otwarciem uczestniczył w tajnych przygotowaniach do zawiązania konfederacji i w naradzie, jaka odbyła się w tej sprawie 8 IV 1773 z udziałem O. Stackelberga, Adama Ponińskiego, Andrzeja Młodziejowskiego i Ignacego Twardowskiego. Należał też do grona dziewięciu senatorów, którzy 15 IV na osobnym egzemplarzu podpisali akt konfederacji, lecz zniszczyli go, a 16 IV złożyli przyrzeczenie ponownego podpisania takiego aktu. Podczas sejmu król w swojej mowie z 10 V zarzucał O-emu rozpowszechnianie potwarzy o jego uczestnictwie w planach rozbiorowych. W odpowiedzi na to 12 V O. wraz z woj. gnieźnieńskim Augustem Sułkowskim obwiniał króla, że swym oporem wobec planów trzech mocarstw ściągnął na kraj nieszczęścia spowodowane obcą przemocą wojskową. Na sesji 14 V O. poparł projekt Ponińskiego, żądającego wyłonienia przez sejm delegacji wyposażonej w całkowite pełnomocnictwo i wypowiedział się przeciwko głosowaniu nad tym projektem. Następnie wszedł w skład delegacji wyznaczonej do zawarcia traktatów podziałowych i jako najwyższy godnością senator w tym gronie objął jej przewodnictwo. O. został też powołany do komitetu redakcyjnego, który z udziałem posłów państw zaborczych na «tajnych konferencjach» opracowywał projekt nowej formy rządów.
O. był biernym narzędziem w rękach obcych posłów oraz marszałka Ponińskiego. Ze wspólnej kasy trzech dworów miał wziąć wtedy 3 300 dukatów gratyfikacji. Odtąd O. pobierał systematycznie do r. 1782 z ambasady rosyjskiej po 3 000 czerwonych zł (54 000 złp.) rocznie. (Do publicznej wiadomości fakt ten podał na podstawie papierów archiwum ambasady rosyjskiej w Warszawie F. K. Dmochowski w numerze 53 „Gazety Rządowej” 1794). Nieprzyjaźnie usposobiony względem króla, przeciwdziałał taktyce kierowanej przez niego opozycji liczącej na zwłokę. Niejednokrotnie w przypadku przeciągania obrad O. nie pozwalał oponentom na kolejne wystąpienie. Poparł jednak opór delegacji w sprawie dążeń do zapewnienia dysydentom równouprawnienia z katolikami. W czasie rokowań z przedstawicielami obcych dworów nad tekstami traktatów w języku francuskim O., słabo znając ten język, przekazywał kierownictwo delegacją Augustowi Sułkowskiemu lub kanclerzowi Młodziejowskiemu. Był wtedy wybrany na jednego z sędziów w sprawie zamachowców na króla z r. 1771 i 12 IX 1773 podpisał na nich wyrok skazujący. Dn. 18 IX t.r. złożył swoje podpisy pod traktatami rozbiorowymi z Austrią, Rosją i Prusami. Podczas dyskusji nad rolą prymasa w Radzie Nieustającej O., wbrew stanowisku króla, popierał projekt przyznania arcybiskupowi gnieźnieńskiemu prawa dożywotniego zasiadania w Radzie co dwa lata. Wniosek ten uchwalono większością głosów. O. był przeciwny wprowadzeniu do praw kardynalnych artykułu wyłączającego cudzoziemców od tronu polskiego i objawiał sympatię do Wettynów. Na wniosek O-ego delegacja powołała 17 IX 1774 deputację do ułożenia podatków; O. również wszedł w jej skład. Deputacja ta zaprojektowała nowe źródła dochodów i starała się rozwinąć system podatków niestałych, czyli pośrednich, co spowodowało znaczny wzrost funduszów skarbowych. Ponadto wybrano go do komisji szpitalnej oraz do kilku komisji sejmowych do rozsądzania spraw majątkowych. Dn. 11 IV 1775 został wyznaczony do pierwszego składu Rady Nieustającej, w której pełnił funkcję przewodniczącego Departamentu Sprawiedliwości (w pamflecie alegorycznym „Życie i śmierć Rady Nieustającej” nazwano O-ego ojcem chrzestnym Rady). Po rozbiorze, gdy duża część diecezji kujawskiej znalazła się pod zaborem pruskim, O. wyraził gotowość współpracy z nowym rządem (i nadzieje na rekompensatę swej gorliwości), co znalazło wyraz w przychylnej postawie O-ego wobec zakonu jezuitów, skasowanego przez Rzym, a ochranianego przez Fryderyka. Dn. 23 VIII 1776 O. wysunął w Radzie Nieustającej projekt zawiązania konfederacji przedsejmowej i tegoż dnia podpisał jej akt. Podczas obrad sejmowych 27 VIII delegowany z senatu do komisji do zbadania rachunków skarbowych został jej przewodniczącym. O-ego powołano również na deputata do egzaminowania rachunków Komisji Narodowej oraz Komisji Rozdawniczej i Sądowej dóbr pojezuickich. Dn. 23 IX popierając projekt „O powinnościach i władzy Rady Nieustającej” wyrażał swe mniemanie, iż zwolennicy powołania komisji wojskowej i skarbowej na sejmie konwokacyjnym 1764 będą mu również obecnie przychylni. Mowa ta została współcześnie ogłoszona drukiem.
O. jako biskup kujawski posiadał w Wolborzu okazałą rezydencję. W r. 1773 na podstawie projektów architekta F. Placidi dokonał przebudowy pałacu w stylu późnobarokowym oraz założył przy nim rozległy park barokowy. Zbudował również w Wolborzu kościół i murowany szpital przy kolegiacie. Wzniósł tam murowany ratusz, wiele kamienic, wybrukował ulice miasta. We Włocławku wzniósł nowy pałac biskupi. W dn. 3–6 VI 1775 podejmował tu Stanisława Augusta. Wyjednał przyłączenie do diec. włocławskiej Wolborza, 7 sąsiednich parafii z kościołem Franciszkanów w Smardzewicach, należących dotąd do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Wg obliczeń dochodów z dóbr biskupich w r. 1774, O. od chwili objęcia biskupstwa uzyskał ponad dwukrotne ich zwiększenie. W tym czasie był uważany za jednego z najlepszych w Polsce znawców melioracji, m. in. dzięki wzniesieniu z nakładem niemałych kosztów śluzy na Pilicy w Smardzewicach. Po odpadnięciu Wieliczki i Bochni popierał poszukiwania złóż soli. W r. 1774 O. wydał w Warszawie pisemko Przestroga dla duchowieństwa o szkodach z niedowiarstwa (nie notowane przez Estreichera).
Po śmierci prymasa Podoskiego O., cieszący się poparciem Stackelberga, mianowany został 19 IV 1777 arcybiskupem gnieźnieńskim. Dn. 20 V t.r. nadeszło breve papieskie powierzające mu administrację arcybiskupstwa, a w połowie sierpnia bulla i paliusz (datowane 23 VI). Jednocześnie O. otrzymał opactwo tynieckie i lędzkie. Kilka wsi z opactwa lędzkiego wydzierżawił wtedy Jędrzejowi Kitowiczowi, któremu poprzednio udzielał subwencji na naukę u misjonarzy i zatrudniał go przy administracji swoich majątków. We wrześniu 1777 O. zarządził w arcybiskupstwie wizytacje dziekańskie i generalne oraz wydał nowe instrukcje do ich przeprowadzenia. („Processus ad decanos in ordine visitationum decanalium” – druk współczesny). Tym samym zarządzeniem O. nakazywał dziekanom większą troskę o szkoły parafialne. Dn. 1 XII 1780 zobowiązał się przesłać Komisji Edukacyjnej wykaz wszystkich szkół parafialnych w jego diecezji, a ponadto przyrzekł zakładać i utrzymywać nowe szkoły w obrębie swej diecezji. Zalecił też uporządkowanie archiwum kapituły. Dn. 22 VII 1778 odbył uroczysty wjazd do stolicy arcybiskupiej, a 23 VII ingres do katedry, którą również wizytował osobiście w r. 1779. Jako prymas zamieszkał w Skierniewicach, gdzie w r. 1780 rozbudował pałac arcybiskupi wg projektu E. Schrögera i urządził okazałą rezydencję. Prowadził stół otwarty i przystępny był dla wszystkich, również dla ubogiej szlachty i niższego duchowieństwa («Żył okazale, ale zawsze z rachubą» ). Będąc wolnomyślnych poglądów, O. w życiu prywatnym lekceważył nakazy religii. Pozostawał w bliższych związkach z Marianną z Grotowskich Kozietulską, starościną będzińską, matką bohatera spod Somosierry Jana Kozietulskiego, z Anną z Wodzickich, drugą żoną Wincentego Modlińskiego, z panią Lipską i in., a ponadto utrzymywał w Skierniewicach i w Warszawie liczny fraucymer. Całe skrzydło pałacu stołecznego, zamieszkałe przez jego wybranki, nazywano wówczas powszechnie «prymasarnią». O. starał się jednak lojalnie wszystkie je wyposażać i wydawać za mąż. Z wielkim zamiłowaniem, jeszcze pod koniec życia, uprawiał jazdę konną i myślistwo.
W r. 1781 O. ufundował w Skierniewicach klasycystyczny kościół projektowany także przez Schrögera. W Gnieźnie odrestaurował kościół metropolitalny i pokrył jego wieże blachą miedzianą. Ponadto zainicjował tamże budowę nowego gmachu seminarium duchownego, przeznaczając na to sporą sumę. Gmach ten został ukończony w r. 1782. W Łowiczu O. wystawił dom dla księży emerytów i wyjednał przekazanie mu drukarni pojezuickiej z Kalisza. W r. 1781 dokonał erekcji nowej sufraganii łowickiej, dla której jako uposażenie wyznaczył probostwo skierniewickie. Ponadto przebudował i wspaniale wyposażył pałac arcybiskupi w Warszawie kosztem ponad 200 000 złp. Fundusze na to O. zyskał dzięki staraniom, które poświęcił dobrom arcybiskupim, podupadłym i zniszczonym za poprzednika. Dokonał ich scalenia w większe kompleksy poprzez zamiany i odzyskał posiadłości biskupie w ziemi wieluńskiej. Wprowadził w swoich majątkach wzorową administrację i podniósł je gospodarczo, zwiększając też znacznie swe dochody. Założył szklarnie, potażnie, dziegciarnie, z których wyroby wysyłał za granicę, głównie do Anglii, oraz uruchomił produkcję klepek dębowych na beczki, również ważny artykuł eksportu.
Współczesny O-emu Baltazar Pstrokoński, kanonik katedralny gnieźnieński, pisał o nim w swoich pamiętnikach: «Nie miał ten pan nauki, ani umiał prawa, ani teologii, ani języków (tylko coś trochę), nie postał ani we Włoszech, ani we Francji (dopiero po śmierć), ale był bardzo czynny, sprawny,… był we wszystkim przezorny, mowny i mężczyzna przystojny, żywy i dorodny, a w ekonomii królem mógł być nazwany, na którą wiele łożył i z niej wiele pożytkował. … Mądrym się zdawał, nie będąc nim w istocie, a tego nikt nie postrzegł». W czasie obejmowania arcybiskupstwa O. zaczął podupadać na zdrowiu. Mimo to zajmował się jeszcze, choć w mniejszym stopniu, sprawami publicznymi. W r. 1778 był obecny na sejmie w Warszawie i bezskutecznie starał się pomóc duchowieństwu, obciążonemu wysoką kontrybucją w tej części archidiecezji, która znalazła się w zaborze pruskim. Powołany na sejmie 1780 r. do Rady Nieustającej (11 X), przybył z powodu złego stanu zdrowia dopiero na przedostatnią jego sesję (10 XI), by wykonać przysięgę na konsyliarstwo. W r. 1782 wydelegował księdza Macieja Garnysza dla zbadania sprawy zatargu kapituły krakowskiej z chorym bpem Sołtykiem, lecz na sejmie t.r. już nie był, chcąc uniknąć, jak sądzili niektórzy, przewidywanych trudności związanych z załatwieniem tej sprawy. Sejm ten powołał go do sądu sejmowego na kadencję V, zaczynającą się 1 VI 1784. O. otrzymał również Order Św. Stanisława.
Dn. 9 VI 1782 O. wyjechał ze Skierniewic na kurację do Altwasser na Śląsk, a jesienią t.r. udał się do Frankfurtu nad Menem, gdzie wobec pogorszenia stanu zdrowia 30 III 1783 odnowił swój testament. Sprawami archidiecezji interesował się nadal, prowadząc ożywioną korespondencję ze swoim zastępcą kanonikiem Kasprem Szajowskim i z kapitułą gnieźnieńską. Potem leczył się również w Spaa. Wiosną 1784 podążył do Paryża. Tu «czeladka jego» – wg spostrzeżenia obecnego tam wówczas poety Józefa Bielawskiego – poświęcała się pijaństwu, «nocnej tylko swywoli i rozpuście». Dogorywający już powoli prymas zawezwał na konsylium najwybitniejszych lekarzy, którzy jednak nie zdołali mu pomóc. Korzystał jeszcze z usług P. Mesmera, leczącego za pomocą magnetyzmu zwierzęcego. Zmarł w Paryżu 26 VIII 1784. Zgodnie ze swą wolą O. pochowany został w kościele Św. Ludwika przy Luwrze w Paryżu, a serce jego przewieziono do Skierniewic i 5 XI 1784 złożono w kościele parafialnym we wspaniałym grobowcu (wykonanym przez rzeźbiarza J. Monaldi wg projektu E. Schrögera), jaki O. przygotował sobie za życia. W testamencie z pozostawionej sumy 970 000 złp., którą w większości otrzymali krewni, O. zapisał 4 000 zł na Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie, 6 000 zł na szpital w Skierniewicach oraz znaczne sumy na kościoły w Gnieźnie, Skierniewicach i Łowiczu.
Portret w Zakł. Ikonogr. B. Narod., litogr. H. Aschenbrennera z r. 1864, 3 egzemplarze; Nagrobek z popiersiem O-ego w kościele paraf. Św. Jakuba w Skierniewicach (reprod. w Katalogu zabytków sztuki w Pol., II z. 11 fig. 20); – Estreicher, (nie wymienia wszystkich współczesnych druków O-ego); Nowy Korbut, V, VI; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; W. Enc. Ilustr.; Bartoszewicz J., Wizerunki arcybiskupów gnieźnieńskich, W. 1864 (reprod. portretu nr 75, rys. H. Aschenbrenner wg litogr. A. Dzwonkowskiego); Bużeński S., Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, Wstęp i uzupełnienia M. Malinowskiego, Wil. 1860 V; Janocki, Lexicon; Korytkowski, Arcbpi gnieźn., V; Łętowski, Katalog bpów krak., III; Łoza, Architekci; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; Uruski; Hierarchia Catholica, VI 226, 435, 445; Łoza, Kawalerowie; – Chojecki R., Patriotyczna opozycja na sejmie 1773, „Kwart. Hist.” R. 79: 1972 nr 3 s. 546, 549; Drozdowski M., Przyjęcie traktatów rozbiorowych przez delegację i sejm polski w r. 1773, „Roczniki Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” R. 41: 1975 s. 91, 94, 101, 106–7, 115–18, 123; Duda E., Le Saint-Siège devant les événements politiques de Pologne à la veille de son premier partage, w: Sacrum Poloniae Millennium, Rzym 1954 I; Dygdała J., Polityka Torunia wobec władz Rzeczypospolitej w latach 1764–1772, W. 1977; Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, W. 1936 II; tenże, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1936 I, II; tenże, Krwawe dni nad górną Wartą, Ł. 1930 odb. s. 9, 34, 46, 55; tenże, Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Korzon, Wewnętrzne dzieje, I, III, IV; Kościół w Polsce, wieki XVI–XVIII, Kr. 1969 II; Kraushar A., Książę Repnin i Polska (1764–1768), Kr. 1897 I 46, II 72, 94, 155, 158–9, 163–7, 170–5, 177, 179, 180, 183–4, 216, 219, 221–2, 256, 325; Loret M., Kościół katolicki a Katarzyna II, W. 1910; Łaszewski R., Delegacja jako instrument ratyfikacji I i II rozbioru, „Czas. Prawno-Hist.” 1972 nr 2; Łoza, Historia Orderu Orła Białego; Łubieńska C., Sprawa dysydencka 1764–1766, W. 1911; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1914; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Morawski K. M., Ignacy Potocki, Kr. 1911; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr.–W. 1906; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Tomczak A., Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV–XVIII w.), Tor. 1964; Wierzbowski T., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie, Kr. 1921; Wysocki J., Józef Ignacy Rybiński, biskup włocławski i pomorski 1777–1806, Rzym 1967; Załęski, Jezuici, V cz. I; – [Cieszkowski L.], Pamiętnik anegdotyczny, W. 1906 I rozdz. i Ks. Antoni Ostrowski, prymas; Diariusz sejmu… 1767–8…, Lw. 1865 s. 20, 96, 102–3, 106; Diariusze sejmów 1776, 1778, 1780, 1782 (druki współcz.); Gurowski A., Protokół albo opisanie zaszłych czynności na delegacji od stanów Rzpltej… 13 V r. 1773 wyznaczonej…, W. 1775–6; Kitowicz, Pamiętniki, Oprac. P. Matuszewska, W. 1971; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 I–II; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), W. 1978; Korespondencja Jana Śniadeckiego, Kr. 1932; Librowski S., Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. I–II, „Arch., Bibl. i Muz. Kośc.” T. 30: 1975, T. 33: 1976; Listy nad wypadkami politycznemi w Polsce pisane w latach 1763 i 1766, P. 1846 s. 30, 39, 77, 80, 97, 101, 103, 118; Listy Wojciecha Jakubowskiego do J. K. Branickiego, W. 1882 s. 8, 9, 71, 73, 97, 109, 121, 146; Lubomirski S., Pamiętniki, Wyd. W. Konopczyński, Lw. 1925; tenże, Pod władzą księcia Repnina, Oprac. J. Łojek, W. 1971; Magier, Estetyka Warszawy; Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1857 t. II s. XLII, XLVIII–XLIX, LIII–LIV, LVII–LVIII, 39, 52, 55, 68, 121, 176, 172, 201; [Matuszewicz M. J.], Pamiętniki…, W. 1876 IV; Mémoires du roi Stanislas-August, I–II; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Oprac. R. Kaleta, Wr. 1972; Pamiętniki księdza Pstrokońskiego, kanonika katedralnego gnieźnieńskiego, Wyd. E. Raczyński, Wr. 1844 s. 168–81; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I–II; Regesty wybranych zapisek z akt działalności arcybiskupów gnieźnieńskich, Wyd. H. Rybus, „Arch., Bibl. i Muz. Kośc.” T. 3: 1961 z. 1–2 s. 387–90; Supliki chłopskie XVIII w., Wyd. J. Leskiewicz i J. Michalski, W. 1954; Vol. leg., VII 15, 32, 51, 53, 90, 101, 103, 106, 117, 135, 150, 169, 186, 219, 246, 247, 251, 256, 276, 284, 356, 402, VIII 6, 7, 13, 20, 22, 28, 30, 38, 40, 46, 50, 54, 57, 61, 65, 86, 109, 146, 211, 213, 227, 240, 249, 324, 527, IX 3, 9; – „Kur. Pol.” 1747 nr 567, 1775 nr 46; – AGAD: Arch. Roskie XLVIII nr 16, Arch. Radziwiłłów Dz. V teka 248 nr 11101 b (20 listów O-ego z l. 1745–84 do Radziwiłłów), Arch. Zamoyskich, 2877; Arch. Archidiec. w Gnieźnie (główne materiały do działalności kościelnej O-ego); Arch. Archidiec. w W.: Akta kapituły warszawskiej, gospodarcze i varia XVII–XIX w. (niewielka korespondencja O-ego z kapitułą w sprawach ekonomicznych); Arch. Diec. w Płocku: Listy O-ego, prymasa Polski z l. 1776–81, sygn. 98; Arch. Diec. we Włocławku: Rejestr czynności biskupich Acta episcopalia 57, 58 (nie wykorzystane); Archivio della S. Congregazione del Concilio (w Rzymie): Relationes Status (teczki diecezji inflanckiej, włocławskiej i gnieźnieńskiej); Archivio Segreto Vaticano w Rzymie: Processus Consistoriales, vol. 141 k. 369–389v., vol. 173 k. 338–378 (mikrofilm w Ośrodku Arch., Bibl. i Muz. Kośc. przy KUL, sygn. ABMK 139 i 141); B. Czart.: rkp. 678, 679, 698, 711, 735, 751, 800, 829, 852; B. Jag.: rkp. 2734, 2735, 2794, 6147 IV t. 9, 6671, 7911; B. Kórn.: rkp. 2116, 2117, 2120 (listy O-ego do J. Zaremby); B. Narod.: rkp. 6684; B. Ossol.: rkp. 505, 565, 566, 717, 907, 1403, 1407, 11860, 12538, 13707, 13732; B. PAN w Kr.: rkp. 1, dokum. 2348, 2563; B. Uniw. Warsz.: rkp. 122, 129, 131, 132.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska